Klasztor benedyktynów na Łysej Górze powstał w miejscu jednego z największych na obszarze Polski ośrodków kultu pogańskiego, związanego z trzema bóstwami, które Jan Długosz nazywa: Świst, Poświst i Pogoda, a w innych źródłach określane są jako: Lada, Boda, Leli. Materialnym świadectwem słowiańskiego sanktuarium (pogańskiej strefy sacrum) są nieukończone wały kamienne datowane na IX-XI w., których rozbudowy wyraźnie zaniechano być może w związku z rozprzestrzenieniem się chrześcijaństwa. Według legend, pierwszych benedyktynów osadził w tym miejscu Bolesław Chrobry na prośbę Dąbrówki. Jednak, na podstawie dokumentów źródłowych przyjmuje się, że klasztor posadowił na Łysej Górze Bolesław Krzywousty wraz z komesem Wojsławem z rodu Powałów w 1 poł. XII w. Powstał wówczas romański niewielki kościół i pierwsze zabudowania klasztorne. W 1259/60 wojska rusko-tatarskie wymordowały wszystkich mnichów, zniszczeniu uległo wówczas także archiwum zgromadzenia, przez co zatracona została pamięć o początkach benedyktynów na Łysej Górze, co miało sprzyjać powstawaniu po latach legend fundacyjnych. Zgromadzenie sprowadził na nowo Bolesław Wstydliwy. Ok. 1306 r. Władysław Łokietek (zapewne), po swoim pobycie na Węgrzech, ofiarował opactwu relikwie Drzewa Krzyża Świętego, które od najazdu Litwinów na opactwo w 1370 r. (nieudana próba uprowadzenia relikwii) rozsławiły to miejsce jako cudami słynące. Zmieniono także wkrótce wezwanie kościoła z pierwotnego – Św. Trójcy na Św. Krzyża. Świątynię tę wyróżniał szczególnie Władysław Jagiełło wielokrotnie pielgrzymując do sanktuarium i łożąc na jego rozbudowę. Sprowadził do klasztoru artystów, którzy pokryli klasztor malowidłami w stylu rusko-bizantyńskim (wiadomo, że dotrwały do 1777 r.). Zwyczaj pobożnego nawiedzania świętokrzyskiego przybytku kontynuowali kolejni królowie, zwłaszcza z dynastii Jagiellonów. W 2 poł. XV w. miała miejsce odbudowa klasztoru po pożarach przeprowadzona dzięki wsparciu Kazimierza Jagiellończyka i kard. Zbigniewa Oleśnickiego. W 1 poł. XVII w. dokonano barokizacji wnętrza kościoła, a do XVIII w. prowadzono rozbudowę o kolejne skrzydła klasztorne. Obiekt był kilkukrotnie plądrowany przez wojska szwedzkie, węgierskie, saskie. Największych zniszczeń dokonał gwałtowny pożar wywołany w 1777 r. uderzeniem pioruna. Żywioł pochłonął wówczas zabudowania klasztorne i kościół, a mnichom udało się uchronić tylko relikwie i bibliotekę. Odbudowę w stylu barokowo-klasycystycznym podjęto w latach 80. XVIII w. w trudnych politycznie czasach, dysponując ograniczonym budżetem. Pracami kierował prawdopodobnie mnich-architekt Stefan Wercner (Wertzner). W wyniku rozbiorów, Święty Krzyż trafił w 1795 r. pod zabór austriacki, a w 1815 r. – rosyjski. W 1819 r. nastąpiła jego kasata i rozproszenie zbiorów związanych z wielowiekową działalnością religijno-intelektualną mnichów. Od 1852 r. w murach klasztornych prowadzono Instytut Księży Zdrożnych. Równolegle, do kaplicy klasztornej, w której cały czas przechowywano relikwie przybywały pielgrzymki, miejsce to stawało się także scenerią manifestacji narodowych. W 1863 r. pełniło funkcję kwatery dyktatora powstania styczniowego – gen. Mariana Langiewicza. W 1882 r. władze carskie utworzyły na Świętym Krzyżu ciężkie więzienie, przejęte następnie przez administrację polską w okresie międzywojennym. Do celów odosobnienia wykorzystano zastane budynki klasztorne oraz wzniesiono nową, więzienną infrastrukturę. Podczas I wojny światowej Austriacy zburzyli wieżę kościelną, odarli kościół z miedzianej blachy i zrabowali dzwony. Odrodzenie religijne klasztoru nastąpiło w 1936 r., kiedy przybyli doń Oblaci Maryi Niepokalanej. Podczas II wojny światowej Niemcy urządzili tu obóz zagłady dla jeńców radzieckich (ok. 6000 zagłodzonych i zamordowanych jeńców spoczywa na cmentarzu nieopodal klasztoru). Po wojnie zlikwidowano dziewiętnastowieczną zabudowę, część budynków przeszła na własność państwa, część pozostała w rękach Oblatów. Rozpoczęto porządkowanie i odbudowę klasztoru prowadząc jednocześnie badania architektoniczne, konserwatorskie i archeologiczne. W 2014 r. zrekonstruowano wieżę kościelną.

(źdódło: NID)