Klasztor benedyktynów na Świętym Krzyżu jest zabytkiem o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa polskiego, przede wszystkim dzięki swoim wartościom historycznym i religijnym. Udokumentowana metryka, jak również legendarne początki sytuują świętokrzyskie zgromadzenie wśród najstarszych klasztorów w Polsce. Przez wieki, było ono świadkiem istotnych wydarzeń oraz miejscem związanym z ważnymi postaciami z historii Polski, miało też rangę jednego z najważniejszych ośrodków kultu religijnego i duchowego centrum dynastii Jagiellonów. W szacownych murach do chwili obecnej przechowywane są relikwie Drzewa Krzyża Świętego, które począwszy od XIV w. stale przyciągają pielgrzymów. Wiąże się z nimi nazwa krainy geograficznej – Góry Świętokrzyskie. Święty Krzyż obrazuje przemiany religijno-kulturowe, jakie na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia następowały na ziemiach polskich. Pisaną historię benedyktyńskiego sanktuarium wzbogaca okres przedchrześcijański, znany jedynie z pośrednich wzmianek w średniowiecznych i nowożytnych dokumentach oraz artefaktów świadczących o szczególnej randze tego miejsca od najdawniejszych czasów. Przybytek pogański, który istniał zanim na Łysą Górę przybyli benedyktyni, uznawany jest za jeden z najważniejszych na terenie słowiańszczyzny. Materialnym świadectwem słowiańskiego sanktuarium są m.in.: nieukończone wały kamienne datowane na IX-XI w.
Wyjątkowe znaczenie dla kultury i dziedzictwa języka polskiego miała znamienita biblioteka klasztorna (rozproszona po kasacie). Najpewniej z jej zasobu pochodzą zachowane fragmentarycznie „Kazania Świętokrzyskie” – dwie karty odtworzone z pociętych na paski kawałków pergaminu, którymi podklejono inną, późniejszą księgę. Datowany na XIV w. tekst uwieczniony na paskach uznaje się za najstarszą prozę zapisaną w języku polskim. Dzieło to, odnalezione pod koniec XIX w. przez Aleksandra Brücknera w Petersburgu przechowywane obecnie w Bibliotece Narodowej, stanowi jeden z największych skarbów polskiego piśmiennictwa.
Opactwo jest też dokumentem architektury romańskiej XI w. (zachowanej w postaci reliktów), gotyckiej, a także późnobarokowej i klasycystycznej, ponadto teren klasztoru i jego otoczenie są cennym stanowiskiem archeologicznym.
Wątek relikwii Krzyża Świętego przechowywanych na Łysej Górze wiąże się z dziedzictwem dwóch narodów: polskiego i węgierskiego. Hagiografia oraz dokumenty źródłowe wskazują na węgierską proweniencję świętokrzyskich relikwii. Potwierdzona jest wizyta Łokietka na Węgrzech. Prawdopodobnie wówczas, władca pozyskał relikwie, które niegdyś król Stefan I otrzymał od papieża Sylwestra II, do Watykanu natomiast skarb ten trafił prosto od św. Heleny, matki cesarza Konstantyna Wielkiego. Legenda natomiast mówi o węgierskim księciu Emeryku – synu króla Stefana, który przybył do Polski i w wyniku objawienia ofiarował relikwie opactwu.
Święty Krzyż odznacza się wybitnymi walorami krajobrazowymi. Od stuleci, zwarta, kamienna zabudowa szczytu góry pozostaje w niezmąconej relacji z otoczeniem - puszczą jodłową. Autentyczna jest także tzw. droga królewska – średniowieczny szlak prowadzący pielgrzymów z Nowej Słupi pod górę, do klasztoru.
(źródło: NID)